44. Sprawy sporne

Na 31 grudnia 2019 roku przeciwko Bankowi toczyło się 1645 postępowań sądowych (na 31 grudnia 2018 roku – 870 postępowań sądowych) dotyczących kredytów hipotecznych udzielonych w ubiegłych latach w walucie obcej o łącznej wartości przedmiotu sporu 392 miliony PLN (na 31 grudnia 2018 roku -210 milionów PLN), w tym dwa postępowania grupowe, w których liczba umów kredytowych wynosi 75 w jednym i 8 w drugim postępowaniu. Postępowania te wszczęte zostały przez klientów Banku w związku z zawartymi umowami o kredyt hipoteczny udzielony w walucie obcej. Przedmiotem wystąpień klientów Banku są przede wszystkim roszczenia o stwierdzenie nieważności całości lub części umowy lub o zapłatę z tytułu zwrotu rzekomo nienależnego świadczenia w związku z abuzywnym charakterem klauzul walutowych. Żadna z klauzul stosowanych przez Bank w umowach nie została wpisana do rejestru klauzul niedozwolonych. Przyjmując ostrożnościowe podejście do zabezpieczenia ryzyka prawnego spraw sądowych, które nie były rozstrzygnięte na 31 grudnia 2019 roku Grupa Kapitałowa utworzyła rezerwę na te postępowania w wysokości 141 milionów PLN pomniejszając wartość bilansową brutto kredytów hipotecznych.

3 października 2019 roku Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej „TSUE”) wydał wyrok w sprawie C-260/18 zainicjowanej pytaniami prejudycjalnymi sformułowanymi przez Sąd Okręgowy w Warszawie. Bank nie był stroną postępowania przed TSUE. TSUE udzielił odpowiedzi na 4 pytania zadane przez polski sąd na gruncie umowy kredytu indeksowanego z listopada 2008 roku. Wyrok TSUE dotyczy wyłącznie sytuacji, w której sąd krajowy uprzednio stwierdził abuzywność danego postanowienia umownego. Zgodnie z orzeczeniem TSUE do wyłącznej kompetencji sądów krajowych należy ocena, dokonywana w ramach postępowań sądowych, czy określone postanowienie umowne w okolicznościach danej sprawy może zostać uznane za abuzywne. TSUE sądom krajowym pozostawił ocenę, czy umowa zawiera postanowienia abuzywne oraz czy po wyeliminowaniu klauzul abuzywnych umowa może dalej obowiązywać, a jeżeli nie, to czy istnieje przepis krajowy, który może zastąpić usunięte klauzule. TSUE w tym zakresie nie opowiedział się za koniecznością unieważniania umów, a jedynie nie wykluczył takiego rozwiązania, pozostawiając ostateczną ocenę sądom krajowym, wskazując jednocześnie że „Zgodnie z utrwalonym orzecznictwem celem tego przepisu, a w szczególności drugiego członu zdania, nie jest unieważnienie wszystkich umów zawierających nieuczciwe warunki, lecz zastąpienie formalnej równowagi, jaką umowa ustanawia między prawami i obowiązkami stron umowy, rzeczywistą równowagą pozwalającą na przywrócenie równości między nimi (…)”.

Na gruncie wyroku TSUE, jeśli sąd krajowy uzna postanowienie umowne za naruszające interesy konsumenta (abuzywne), postanowienie nie wiąże stron umowy. Sąd dokonuje usunięcia tego postanowienia z umowy. W następnym kroku sąd bada, czy taka umowa może dalej obowiązywać (być wykonywana), a jeśli tak, to w jakim kształcie. Sąd analizuje także, czy istnieje przepis prawa o charakterze dyspozytywnym, który może zastąpić usunięte postanowienia umowne. W sytuacji, gdy sąd stwierdzi, że umowa nie może obowiązywać bez usuniętych postanowień i jednocześnie nie jest możliwe zastąpienie usuniętych postanowień przepisami prawa krajowego o charakterze dyspozytywnym, sąd może stwierdzić nieważność umowy.

Treść orzeczenia TSUE będzie miała wpływ na orzecznictwo sądów krajowych w szczególności w odniesieniu do kredytów indeksowanych do waluty obcej, natomiast w każdej sprawie sądy będą badać indywidualnie stan faktyczny i prawny sprawy, w tym treść umowy kredytowej. Wskazać należy, że umowy indeksowane do waluty CHF stanowią w portfelu Banku zdecydowaną mniejszość (patrz nota „Zarządzanie ryzykiem walutowych kredytów hipotecznych dla gospodarstw domowych”) . Dominują umowy kredytów denominowanych w CHF, w których kwota zadłużenia w CHF była znana kredytobiorcy już w dacie zawarcia umowy kredytowej i wprost z niej wynikała. Umowy kredytów indeksowanych do waluty CHF znajdujące się w portfelu Banku zawierają z kolei postanowienia, zgodnie z którymi oprocentowanie LIBOR stosuje się do kredytów, których walutą jest CHF, natomiast jeżeli walutą kredytów jest PLN wówczas zgodnie z tymi postanowieniami umowy należy stosować oprocentowanie WIBOR.

Pomimo braku istotnych strat z tytułu spraw, które zakończyły się prawomocnym wyrokiem przed dniem sporządzenia niniejszego sprawozdania finansowego oraz w zdecydowanej mierze innego charakteru umów niż te, które były przedmiotem opisanego powyżej pytania prejudycjalnego, biorąc pod uwagę obserwowany w sektorze bankowym wzrost liczby pozwów dotyczących kredytów hipotecznych udzielonych w walucie obcej, jak również uwzględniając brak jednolitej linii orzeczniczej w zakresie tych kredytów, Grupa Kapitałowa kierując się zasadą ostrożnego szacunku dokonała oceny ryzyka prawnego wynikającego nie tylko z istniejących na dzień bilansowy spraw sądowych w tym zakresie ale również dokonując pewnych założeń w zakresie możliwych nowych pozwów w przyszłości w odniesieniu do całego portfela kredytów hipotecznych udzielonych w walutach obcych w latach przeszłych. Dodatkowo, Grupa Kapitałowa określiła scenariusze możliwych rozstrzygnięć w odniesieniu do różnych typów wzorców umownych wykorzystywanych w przeszłości i przypisała im określone prawdopodobieństwa realizacji, na bazie analiz własnych oraz opinii kancelarii zewnętrznych. Na podstawie tej analizy Grupa wyceniła ryzyko prawne odnoszące się do całego portfela kredytów hipotecznych udzielonych w walutach obcych, a wynikające z potencjalnych przyszłych spraw sądowych, na kwotę 281 mln PLN. Ze względu na fakt, iż kwota ta dotyczy nowego szacunku przepływów pieniężnych z aktywnego portfela kredytów hipotecznych, w związku z zapisami MSSF 9.B.5.4.6, kwota ta pomniejszyła saldo brutto tych kredytów na dzień 31 grudnia 2019 roku (Nota „Kredyty i pożyczki udzielone klientom”), a drugostronnie obciążyła koszty 2019 roku – pozycja „Koszt ryzyka prawnego kredytów hipotecznych w walutach wymienialnych”. Dodatkowo Grupa Kapitałowa utworzyła rezerwę w kwocie 29 milionów PLN na potencjalne sprawy sporne dotyczące spłaconych kredytów hipotecznych (nota „Rezerwy”).

Ze względu na krótki okres danych historycznych i niewielką dotychczasową skalę ryzyka prawnego w odniesieniu do kredytów hipotecznych udzielonych w walutach obcych dla Grupy Kapitałowej, szacunki w zakresie liczby możliwych do wystąpienia pozwów, jak i kształtowania się linii orzeczniczej sądów w tym zakresie obarczone są istotną niepewnością, która wynika z konieczności dokonywania pewnych założeń eksperckich. Opisane są one w Nocie „Zarządzanie ryzykiem walutowych kredytów hipotecznych dla gospodarstw domowych” i będą weryfikowane przez Grupę Kapitałową w kolejnych okresach.

Na 31 grudnia 2019 roku przeciwko Bankowi toczyło się 102 postępowania sądowe o łącznej wartości przedmiotu sporu 640 tysięcy PLN, dotyczące zwrotu prowizji w przypadku przedterminowej spłaty przez klienta całości lub części zobowiązania kredytowego. Rezerwa na te postępowania na 31 grudnia 2019 roku wynosi 355 tysięcy PLN.

11 września 2019 roku Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej (dalej „TSUE”) wydał wyrok w sprawie C-383/18 z wniosku o wydanie orzeczenia w trybie prejudycjalnym, złożonym przez Sąd Rejonowy Lublin-Wschód w Lublinie z siedzibą w Świdniku. Bank nie był stroną postępowania przed TSUE. W wyroku TSUE dokonał wykładni art. 16 ust. 1 dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/48/WE, stwierdzając, że należy go interpretować w ten sposób, iż prawo konsumenta do obniżki całkowitego kosztu kredytu w przypadku wcześniejszej spłaty kredytu obejmuje wszystkie koszty, które zostały nałożone na konsumenta. W ocenie TSUE określenia „koszty przypadające na pozostały okres obowiązywania umowy” nie należy odnosić do rodzaju kosztów (możliwości ich powiązania z czasem trwania umowy) bądź daty ich wymagalności, a jedynie do sposobu obliczenia obniżki. Trybunał nie wypowiedział się jednak odnośnie do metody obliczania zwrotu kosztów i ta kwestia została pozostawiona sądom krajowym.

Treść orzeczenia TSUE będzie miała wpływ na orzecznictwo sądów krajowych w sprawach dotyczących zwrotu prowizji, w tym w sprawach z udziałem Banku.

W wyniku analizy skutków orzeczenia TSUE Grupa Kapitałowa dokonała weryfikacji podejścia w zakresie zwrotu tej części całkowitych kosztów kredytów konsumenckich oraz hipotecznych, która dotyczy okresu od daty dokonania przedterminowej spłaty kredytu do daty jego pierwotnej wymagalności. Obecnie zwroty te dokonywane są na bieżąco. Grupa Kapitałowa dokonała szacunku możliwych przedpłat, które mogą wydarzyć się w przyszłości a dotyczą portfela kredytów konsumenckich i hipotecznych. Na dzień bilansowy Grupa Kapitałowa pomniejszyła przychody odsetkowe na kwotę 147 milionów PLN, uwzględniając tym samym zapisy MSSF 9 (nota „Pozostałe zobowiązania” i nota „Przychody i koszty odsetkowe”). Dodatkowo, Grupa Kapitałowa dokonała oszacowania prawdopodobnych kosztów zaspokojenia reklamacji klientów dotyczących zwrotu prowizji z tytułu dokonanych w przeszłości przedpłat. Zostały one ujęte w saldzie rezerw w kwocie 104 milionów PLN (Nota „Rezerwy”), drugostronnie obciążając pozostałe koszty operacyjne (nota „Pozostałe przychody i koszty operacyjne”).

Ze względu na krótki okres danych historycznych, powyższe szacunki obciążone są istotną niepewnością w zakresie liczby oczekiwanych reklamacji klientów jak i stopy przedpłat kredytów w przyszłości, w szczególności portfela hipotecznego

Przed Prezesem UOKiK prowadzone są trzy postępowania wszczęte z urzędu przez Prezesa UOKiK:

• Postępowanie wszczęte z urzędu 28 czerwca 2017 roku o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone. Zarzucane Bankowi naruszenie polega na stosowaniu we wzorcach umów kredytów i pożyczek hipotecznych waloryzowanych/indeksowanych/denominowanych do walut obcych i załącznikach do nich postanowień umownych dotyczących sposobu ustalania kursów kupna i sprzedaży walut obcych, które zdaniem Prezesa UOKiK mogą zostać uznane za niedozwolone w świetle art. 385 § 1 Kodeksu cywilnego. W ocenie Prezesa UOKiK część postanowień zawartych w załączniku do aneksu jest nieprecyzyjna, a sposób ustalenia kursów na ich podstawie zależy od czynników dowolnie przyjętych przez Bank. Zdaniem Prezesa UOKiK konsekwencją tak sformułowanych postanowień jest uniemożliwienie konsumentom weryfikacji, czy Bank prawidłowo oszacował kurs po którym przelicza raty kredytów/pożyczek hipotecznych. Pismem z 9 sierpnia 2017 roku Bank ustosunkował się do zarzutów Prezesa UOKiK. 31 lipca 2018 roku Bank złożył wniosek o wydanie decyzji zobowiązującej. Pismem z 20 września 2019 roku Prezes UOKiK przedłużył termin zakończenia postępowania do 31 grudnia 2019 roku. 23 grudnia 2019 roku Bank złożył pismo, w którym poinformował o woli zakończenia postępowania poprzez wydanie decyzji zobowiązującej oraz zwrócił się z prośbą o spotkanie z przedstawicielami UOKiK w celu omówienia stanowiska Banku w przedmiocie zobowiązań. Na 31 grudnia 2019 roku Prezes UOKiK nie podjął dalszych czynności w sprawie. Na 31 grudnia 2019 roku Grupa Kapitałowa nie utworzyła rezerwy na to postępowanie.
• Postępowanie wszczęte z urzędu 26 lipca 2017 roku w sprawie stosowania praktyk naruszających zbiorowe interesy konsumentów. Zarzucane Bankowi naruszenie polega na pobieraniu od konsumentów wyższych rat kredytów oraz pożyczek denominowanych do walut obcych niż wynikających z informacji o ryzyku kursowym przedstawianych konsumentom przed zawarciem umów oraz przerzucenia na konsumenta możliwego ryzyka walutowego. Bank ustosunkował się do zarzutów w piśmie z 23 września 2017 roku. Pismem z 14 marca 2019 roku Prezes UOKiK wezwał Bank do udzielenia odpowiedzi na 16 szczegółowych pytań w celu ustalenia okoliczności niezbędnych dla rozstrzygnięcia sprawy, na które Bank udzielił odpowiedzi pismem z 10 maja 2019 roku. Na 31 grudnia 2019 roku Prezes UOKiK nie podjął dalszych czynności w sprawie. Na 31 grudnia 2019 roku Grupa Kapitałowa nie utworzyła rezerwy na to postępowanie.
• Postępowanie wszczęte z urzędu 12 marca 2019 roku o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone. Postępowanie dotyczy klauzul modyfikacyjnych wskazujących okoliczności, w których Bank jest uprawniony do zmiany warunków umownych, w tym wysokości opłat i prowizji. W ocenie Prezesa UOKiK stosowane przez Bank klauzule modyfikacyjne umożliwiają Bankowi jednostronną, nieograniczoną i dowolną możliwość zmiany sposobu wykonania umowy. W konsekwencji Prezes UOKiK stoi na stanowisku, że klauzule stosowane przez Bank kształtują prawa i obowiązki konsumentów w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami i rażąco naruszają ich interesy, co uzasadnia stwierdzenie ich abuzywności. Pismem z 31 maja 2019 roku Bank ustosunkował się do zarzutów Prezesa UOKiK. Pismem z 12 sierpnia 2019 roku Prezes UOKiK przedłużył termin zakończenia postępowania do 31 grudnia 2019 roku, a następnie pismem z 19 grudnia 2019 roku, do 30 kwietnia 2020 roku. Na 31 grudnia 2019 roku Grupa Kapitałowa nie utworzyła rezerwy na to postępowanie.

Bank jest stroną postępowania wszczętego przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (UOKiK) postanowieniem z 23 kwietnia 2001 roku na wniosek Polskiej Organizacji Handlu i Dystrybucji – Związek Pracodawców przeciwko operatorom systemu płatniczego Visa, Europay oraz bankom – emitentom kart Visa oraz Europay/Eurocard/Mastercard.

Postępowanie dotyczy praktyk ograniczających konkurencję na rynku płatności za pomocą kart płatniczych w Polsce, mających polegać na wspólnym ustalaniu opłaty „interchange” za transakcje dokonane kartami systemu Visa oraz Europay/Eurocard/Mastercard, a także ograniczaniu dostępu do rynku podmiotom zewnętrznym. 29 grudnia 2006 roku UOKiK uznał praktyki polegające na wspólnym ustalaniu opłaty „interchange” za ograniczające konkurencję oraz nakazał ich zaniechania, jednocześnie nakładając m.in. na Bank karę pieniężną w kwocie 16,6 miliona PLN. Bank odwołał się od wyżej wymienionej decyzji Prezesa UOKiK do Sądu Ochrony Konkurencji i Konsumentów (SOKiK). Wyrokiem z 21 listopada 2013 roku SOKiK zmniejszył karę wymierzoną Bankowi do kwoty 10,4 miliona PLN. Strony postępowania wniosły apelacje. Sąd Apelacyjny w Warszawie w wyroku z 6 października 2015 roku przywrócił pierwotną wysokość nałożonych kar pieniężnych określonych w decyzji UOKiK, tj. karę w kwocie 16,6 miliona PLN (kara nałożona na PKO Bank Polski SA) i karę w kwocie 4,8 miliona PLN (kara nałożona na Nordea Bank Polska SA; PKO Bank Polski SA jest następcą prawnym Nordea Bank Polska S.A. w drodze połączenia w trybie art. 492 § 1 pkt 1 kodeksu spółek handlowych). Kara została zapłacona przez Bank w październiku 2015 roku. Na skutek wniesionej przez Bank skargi kasacyjnej Sąd Najwyższy wyrokiem z 25 października 2017 roku uchylił zaskarżony wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie i przekazał sprawę do ponownego rozpatrzenia. Kara zapłacona przez Bank została zwrócona Bankowi 21 marca 2018 roku. Sprawa toczy się obecnie przed Sądem Apelacyjnym w Warszawie, który po przeprowadzeniu dwóch rozpraw odroczył rozprawę bez terminu. Na 31 grudnia 2019 roku Bank utrzymywał rezerwę na to postępowanie w wysokości 21 milionów PLN.

W listopadzie 2019 roku PKO Życie Towarzystwo Ubezpieczeń SA – spółka zależna od Banku otrzymała wystąpienie Prezesa UOKiK bez wszczynania postępowania z prośbą przedstawienia stanowiska w sprawie sposobu spełnienia świadczeń ubezpieczeniowych z tytułu trwałych i całkowitych: inwalidztwa, niezdolności do pracy lub samodzielnej egzystencji.

Pozostałe spółki Grupy Kapitałowej Banku w 2019 roku nie prowadziły istotnych postępowań w sprawie stosowania praktyk naruszających konkurencję oraz uzgodnień z UOKiK w zakresie postępowań wyjaśniających i wystąpień Prezesa UOKiK bez wszczynania postępowania (w trybie art. 49a ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów).

Bankowi doręczono trzy wezwania do wzięcia udziału w charakterze interwenienta ubocznego po stronie pozwanej w sprawach dotyczących opłaty interchange. Po stronie pozwanej występują inne banki. Roszczenia wobec pozwanych banków opiewają na łączną kwotę prawie 146 milionów PLN i dochodzone są tytułem odszkodowania za różnice w wysokości opłat interchange wynikających z zastosowania praktyk ograniczających konkurencję.

Konsekwencją uznania przez sądy roszczeń za zasadne może być wystąpienie przez pozwanych w odrębnym procesie z roszczeniami regresowymi m.in. przeciwko innym bankom, w tym PKO Bankowi Polskiemu SA. Bank wstąpił do postępowań w charakterze interwenienta ubocznego.

Na dzień sporządzenia skonsolidowanego sprawozdania finansowego prowadzone są:

• trzy postępowania, których przedmiotem są roszczenia reprywatyzacyjne. Jedno z tych postępowań jest zawieszone; w drugim postępowaniu zakończonym prawomocnym wyrokiem korzystnym dla Banku, strona przeciwna wniosła skargę kasacyjną, a Sąd Najwyższy przyjął ją do rozpoznania; w trzecim postępowaniu, którego przedmiotem jest stwierdzenie nieważności decyzji odmawiającej wnioskodawcy przyznania prawa własności czasowej do nieruchomości Banku, strona przeciwna złożyła skargę do Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego na ostateczną decyzję umarzającą postępowanie jako bezprzedmiotowe;
• siedem postępowań, w tym jedno zawieszone, w stosunku do nieruchomości pozostałych spółek Grupy Kapitałowej Banku, których przedmiotem jest stwierdzenie nieważności decyzji administracyjnych lub zwrot nieruchomości.

Zarząd PKO Banku Polskiego SA uważa, że prawdopodobieństwo zaistnienia poważnych roszczeń wobec Grupy Kapitałowej z tytułu powyższych postępowań jest niewielkie.